متغیر و انواع متغیر
متغیر و انواع متغیر
متغیر وابسته
متغیر وابسته (dependent variables) نشانگر تاثیر دستکاری یا اعمال متغیر مستقل می باشد. متغیر وابسته در یک تحقیق متغیری است که در اثر دستکاری متغیر مستقل تغییر می کند. برای مثال، اگر تاثیر روش تدریس بر نمرات دانشجویان را در نظر بگیریم، روش تدریس متغیر مستقل است که دستکاری آن موجب تغییر نمرات دانشجویان یعنی متغیر وابسته می شود. بنابراین، تغییرات متغیر وابسته به تغییر در متغیر مستقل بستگی دارد.
متغیر مستقل
متغیر مستقل (independent variables) متغیری است که محقق روی آن کنترل دارد. این کنترل ممکن شامل دستکاری متغیرهای موجود (مثل دستکاری روش تدریس موجود) یا ایجاد تغییرات جدید (مثل اتخاذ یک روش تدریس کاملا جدید) باشد. به هر حال محقق انتظار دارد که دستکاری متغیر مستقل روی متغیر وابسته (یا رابطه آن با متغیر وابسته) تاثیر بگذارد و تغییراتی در متغیر وابسته ایجاد کند.
متغیر مداخله گر
متغیر مداخله گر (intervening variables) به فرآیندهای انتزاعی اطلاق می شود که مستقیما قابل مشاهده و اندازه گیری نیستند اما با متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق ارتباط دارند. متغیر مداخله گر متغیری است که ممکن است روی نتایج تحقیق یا روی تاثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته اثر بگذارد، اما محقق نمی تواند آن را مشاهده یا اندازه گیری کند. مثلا در زبان آموزی و تدریس زبان خارجی، معمولا متغیر مداخله گر در ذهن نمونه ها وجود دارد که می تواند شامل فرآیندهای یادگیری زبان باشد که محقق نمی تواند در آنها دخلی داشته باشد. مثلا اگر روش تدریس خاصی متغیر مستقل و تسلط بر قیدها متغیر وابسته باشد، پس فرآیندهای یادگیری زبان نمونه ها یک متغیر مداخله گر است که محقق نمی تواند ببیند یا اندازه گیری کند.
متغیر میانجی یا تعدیل کننده
متغیر میانجی (moderator variables) متغیری است که روی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته از طریق تعدیل تاثیر متغیر مداخله گر اثر می گذارد. برخلاف متغیرهای بیرونی یا مخدوش کننده، محقق متغیرهای میانجی یا تعدیل کننده را اندازه گیری و لحاظ می کند. نمونه معمول و رایج متغیرهای تعدیل کننده شامل سن، جنس، فرهنگ و سایر متغیرهای جمعیت شناختی یا دموگرافیک است که محقق اندازه گیری کرده و در تجزیه و تحلیل خود لحاظ می کند.
متغیرهای کنترل
متغیر کنترلی (control variables) متغیری است که به شیوه ای در پژوهش کنترل می شود. یادگیری زبان و تدریس زبان یک فرآیند خیلی پیچیده است. در یک مطالعه امکان لحاظ کردن تک تک متغیرها وجود ندارد. بنابراین، متغیرهایی که بطور خاص در یک مطالعه اندازه گیری نمی شوند، در بین نمونه ها ثابت، خنثی یا توزیع شده نگهداری شده یا حذف می شوند؛ بدینوسیله از تاثیر و سوگیری بر متغیرهای دیگر جلوگیری می شود. متغیری که به این شکل کنترل شود، متغیر کنترلی نامیده می شود.
متغیر بیرونی
متغیر بیرونی (extraneous variables) یا متغیر مخدوش کننده (confounding variables) آندسته از عواملی است که در محیط پژوهش ممکن است روی متغیر یا متغیرهای وابسته مطالعه تاثیر داشته باشند، اما قابل کنترل نباشند. متغیر بیرونی یا مخدوش کننده برای نتیجه تحقیق خطرناک است.
ممکن است به روایی و پایایی نتایج صدمه بزند، چه روی متغیر مستقل یا متغیر وابسته تاثیر بگذارد یا روی متغیرهای تعدیل کننده. متغیرهای بیرونی را نمی توان کنترل کرد، اما بایستی به نوعی در مطالعه لحاظ شده و در تفسیر نتایج در نظر گرفته شوند.
معمولا برای کنترل متغیرهای مخدوش کننده در یک مطالعه، محققان سعی می کنند طوری نمونه گیری کنند که سطح متغیرهای مخدوش کننده در گروه های مطالعه یکسان باشد و یا نمونه های دارای متغیر مخدوش کننده را از مطالعه کنار می گذارند.
سایر انواع
به هر حال با توجه به رشته، نوع کاربرد، ماهیت مفهوم؛ انواع مختلفی از متغیرها معرفی شده است.
که در زیر تنها تعریف هر یک آورده می شود.
در حالی که در جبر و ریاضی متغیر چیزی است که مقدار آن نامعلوم یا مجهول است، در آمار متغیرهای زیادی وجود دارد.
انواع رایج متغیر
- متغیر طبقه ای (Categorical variable):
- متغیرهایی است که می توان آن را طبقه بندی یا دسته بندی کرد. مثلا متغیر خمیر دندان را می توان به برندهای مختلف طبقه بندی کرد مثل خمیر دندان کلگیت یا آکوافرش
- متغیر مخدوش کننده (Confounding variable)
- متغیر مازادی که دارای تاثیر پنهان بر نتایج آزمایش است.
- متغیر پیوسته (Continuous variable)
- متغیری است که می تواند مقادیر بی نهایت به خود بگیرد مثل متغیر زمان یا متغیر وزن
- متغیر کنترل (Control variable):
- عاملی است که در پژوهش بایستی ثابت نگهداشته شود. مثلا در بررسی تاثیر نور بر رشد گیاهان بایستی متغیر نوع خاک را ثابت نگه داشت.
- متغیر وابسته (Dependent variable):
- برآیند آزمایش است. محقق با دستکاری متغیر مستقل، تاثیر آن بر متغیر وابسته را مشاهده می کند.
- متغیر گسسته (Discrete variable):
- متغیری است که دارای مقادیر گسسته یا مشخص است. مثلا تعداد ماشین های یک پارکینگ یا تعداد بچه های یک خانوار.
- متغیر مستقل (Independent variable):
- متغیری است که تحت تاثیر محقق قرار نمی گیرد. یعنی محقق نمی تواند روی متغیر مستقل تاثیر بگذارد. معمولا متغیر مستقل در محور ایکس آورده می شود.
- متغیر اندازه گیری (measurement variable):
- متغیری است که عدد یا مقداری با آن می آید مثل مقدار چیزی یا شماره چیزی.
- متغیر اسمی (Nominal variable):
- نام دیگری برای متغیر طبقه ای است.
- متغیر ترتیبی (Ordinal variable):
- شبیه به متغیر طبقه ای است، اما ترتیب مشخصی دارند. مثل سطح درآمد کم، متوسط و بالا را می توان یک متغیر ترتیبی در نظر گرفت.
- متغیر کیفی (Qualitative variable):
- دسته وسیعی از متغیرها است که قابل شمارش نیستند (مقداری عددی ندارند). متغیرهای اسمی و ترتیبی در این گروه قرار می گیرند.
- متغیر کمی (Quantitative variable):
- دسته وسیعی از متغیرها است و شامل متغیرهای قابل شمارش یا دارای مقدار عددی است. متغیرهای طبقه ای، رتبه ای و نسبتی در این دسته قرار می گیرند.
- متغیرهای تصادفی (Random variables):
- متغیرهای مرتبط با پروسه های تصادفی است و عددی به برآیند وقایع تصادفی اختصاص می دهند.
- متغیر رتبه ای (ranked variable):
- نوعی متغیر ترتیبی است که در هر نقطه داده می تواند یک رتبه داشته باشد (اولین، دومین، سومین و غیره)
- متغیر نسبتی (Ratio variables):
- شبیه به متغیر فاصله ای است، اما دارای صفر معنادار است.
انواع کمتر رایج متغیرها
- متغیر فعال (Active Variable):
- متغیری است که توسط محقق دستکاری می شود.
- متغیر خصیصه ای (Attribute variable):
- نام دیگری برای متغیر طبقه ای است (آمار نرم افزار) و یا متغیری است که دستکاری نمی شود (در طرح تحقیق تجربی)
- متغیر باینری (Binary variable):
- متغیری است که فقط می تواند یکی از دو مقدار را بخود بگیرد مثل صفر و یک یا بله و خیر، کوتاه و بلند
- متغیر کالیدور (Collider Variable):
- متغیری است که توسط یک گره در نمودار علی نمایش داده می شود و مسیر ورود و خروج دارد.
- متغیر کمکی (Covariate variable):
- شبیه متغیر مستقل است، روی متغیر وابسته تاثیر دارد اما معمولا متغیر مورد نظر و تحت بررسی نیست.
- متغیر معیار (Criterion variable):
- نام دیگر متغیر وابسته است، زمانی که در موقعیت غیر تجربی استفاده می شود.
- متغیر دوگانه (Dichotomous variable):
- نام دیگری است برای متغیر باینری یا متغیر بولی
- متغیر تصنعی (Dummy Variables):
- در تحلیل رگرسیون بیشتر استفاده می شود، زمانی که بخواهیم رابطه را به متغیرهای طبقه ای نامرتبط تخصیص دهیم. مثلا در تحلیل رگرسیون اگر متغیر طبقه ای داشتن سگ و داشتن ماشین باشد، بصورت تصنعی به داشتن سگ عدد صفر و داشتن ماشین عدد ۱ اختصاص داده می شود.
- متغیر داخلی یا درونزاد (Endogenous variable):
- شبیه متغیر وابسته است، تحت تاثیر متغیرهای مستقل و سایر متغیرهای سیستم قرار می گیرد. معمولا در مطالعات اقتصاد سنجی استفاده می شود.
- متغیر خارجی یا برونزاد (Exogenous variable):
- متغیری است که در سیستم روی سایر متغیرها اثر می گذارد.
- متغیر تشریحی (Explanatory Variable):
- نوعی متغیر وابسته است. زمانی که متغیر مستقل است، تحت تاثیر سایر متغیرها قرار نمی گیرد. وقتی متغیر مطمئنا مستقل نباشد، متغیر تشریحی خواهد بود.
- متغیر بیرونی (Extraneous variables):
- هر گونه متغیری است که عمدا و با برنامه قبلی در آزمایش یا تست گنجانده نشده است.
- متغیر گروه بندی (grouping variable):
- متغیر کدبندی نیز نامیده می شود و برای دسته بندی داده های درون یک فایل داده به طبقات یا گروه های مختلف استفاده می شود.
- متغیر شناسه (Identifier Variables):
- متغیری است که برای موقعیت های شناسایی و تعیین هویت منحصر و خاص استفاده می شود.
- متغیر نشانگر (Indicator variable):
- نام دیگری برای متغیر صناعی است.
- متغیر فاصله ای (Interval variable):
- اندازه معنی دار بین دو متغیر است. گاهی اوقات بجای متغیر پیوسته استفاده می شود.
- متغیر مداخله ای (Intervening variable):
- متغیری است که برای شرح رابطه بین متغیرها استفاده می شود.
- متغیر تاخیری (Latent Variable):
- یک متغیر مخفی است که نمی توان آن را مستقیما مشاهده، پایش یا اندازه گیری کرد.
- متغیر شاهد (Manifest variable):
- متغیری است که مستقیما قابل مشاهده، پایش و اندازه گیری است.
- متغیر دستکاری شونده (Manipulated variable):
- نام دیگری است برای متغیر مستقل
- متغیر مزاحم (Nuisance Variable):
- نام دیگری برای متغیر مخدوش کننده است، متغیری بیرونی است که میزان تغییر کلی را افزایش می دهد.
- متغیر مشاهده شده (Observed Variable):
- متغیر اندازه گیری شده است
- متغیر برآیند (Outcome variable):
- هم معنی متغیر وابسته است، اما در مطالعات غیر تجربی استفاده می شود.
- متغیر چند حالتی (Polychotomous variables):
- متغیری است که می تواند بیشتر از دو مقدار بخود بگیرد.
- متغیر پیشگو (Predictor variable):
- هم معنی متغیر مستقل است، اما در رگرسیون و مطالعات غیر تجربی استفاده می شود.
- متغیر پاسخ (Responding variable):
- نام غیر رسمی برای متغیر وابسته است، معمولا در علوم ماوراء طبیعه استفاده می شود
- متغیر آزمون (Test Variable):
- نام دیگر متغیر وابسته است
- متغیر مداخله (Treatment variable):
- نام دیگر متغیر مستقل است.
